ممکن است عنوان این مقاله به نظر بسیاری از افراد یک شوخی بد با یک حادثه دلخراش یا دیوانگی به‌نظر برسد. اما حقیقتی که همه به آن واقف هستیم همین است که امکان پیشگیری یا مهار فاجعه‌ی پلاسکو وجود داشت و همین عناوین می‌توانست تیتر تمامی خبرهای صبح روز یکم بهمن ماه سال 95 باشد.

به مناسب سالگرد رخ دادن این رویداد حزن‌انگیز ، در ادامه سعی بر تشریح همین موضوع و بررسی جوانب مختلف آن داریم.

چه اتفاقی افتاد؟

همه‌ی ما کاملا به خاطر داریم که ساعت 8 صبح روز 30 دی ماه 1395 با خبر آتش سوزی پلاسکو مواجه شدیم و با بیم و امید این حادثه را پیگیری می‌کردیم اما در عرض کمتر از 4 ساعت این ساختمان بلندمرتبه‌ی 54 ساله فروریخت و داغی فراموش نشدنی بر دل تمامی مردم ایران گذاشت. 16 تن از آتش‌نشانان فداکار این سرزمین به همراه 6 تن از هم‌وطنان ما قربانی حادثه‌ای شدند که به راحتی امکان پیشگیری و دفع خطر آن وجود داشت.

اینکه حریق پلاسکو چگونه آغاز شد و چگونه به طرزی مهار نیافتنی گسترش یافت و در نهایت منجر به انفجاری در طبقات میانی این ساختمان 17 طبقه گشت، هیچ‌گاه کاملا واضح و دقیق کشف و عنوان نشد. تمامی دلایل مطرح شده گمانه‌زنی‌ها و احتمالاتی بودند که افراد متخصص و غیر متخصص عنوان می‌کردند.

اما چگونگی آغاز حریق در این مرحله موضوع بحث و سوال ما نیست. مسئله‌ای که همچنان بعد از چند سال گذر از این اتفاق ذهن همه را درگیر کرده، چرایی گسترش حریق، تاب نیاوردن ساختمان و انفجار و فروریختن آنی طبقات بعد از اطفا و کنترل اولیه‌ی آتش سوزی است. چرا عملیات اطفای حریق توسط آتش‌نشانان پاسخگوی این حادثه نبود و شد آنچه که نباید می‌شد؟

آسیب شناسی

درباره‌ی پلاسکو نظرات گوناگون و بعضا ضد و نقیض بسیاری مطرح شده است. در ادامه برخی از نظریه‌های مرتبط با این حادثه را بررسی خواهیم کرد.

در لحظات ابتدایی شروع حریق ظن و گمان‌هایی مبنی بر عمدی بودن حادثه یا سهل انگاری افراد حاضر در ساختمان مطرح شد و عده‌ای به رد و تایید آن ها پرداختند. پرتاب دود و غبار در لحظه‌ی ریزش ساختمان و شباهت بسیار آن به انفجار شک عمدی بودن این حادثه را دوچندان کرد اما بعدتر دلایلی چون انفجار کپسول‌های گاز یا مخازن سوخت موجود در طبقات و ریزش پی در پی سقف‌ها یا «خرابی پیش‌ رونده» به عنوان دلایل احتمالی این اتفاق مطرح شدند و از بین دو احتمال خرابی پی در پی سقف‌ها بیشتر مورد تایید کارشناسان قرار گرفت.

تا مدت‌ها پس از حدثه، علت فروپاشی پلاسکو، بیش از همه قدیمی بودن ساختمان، کم‌بودن تجهیزات آتش نشانی و عدم همکاری مردم چه پیش از حادثه و برای ایمن سازی محیط و چه در هنگام حریق، ذکر می‌شد.

تمامی این دلایل در لحظه‌ی اول می‌تواند موجه بنظر برسد اما بعد از بررسی و یافتن نمونه‌هایی بسیار قدیمی‌تر که در سرتاسر جهان همچنان پایدار هستند و به عملکرد خود ادامه می‌دهند، موارد مذکور را بیشتر به بهانه‌هایی غیرقابل پذیرش بدل می‌کند.

حال این سوال پیش می‌آید که مشکل چه بود و چرا پلاسکو به فاجعه بدل شد؟

ساختمان پلاسکو در سال 1341 با اسکلتی فلزی و طبق مقررات آن زمان و بسیار به روز ساخته شد اما متاسفانه به روز و طبق مقررات نگهداری نشد. اسکلت فلزی علی‌رغم مقاومت بسیار عالی و شکل پذیری مناسب در دماهای مختلف، به هنگام حریق در اثر حرارت بالا مقاومت خود را از دست داده، تغییر شکل می‌دهد و اصطلاحا نرم می‌شود. اما اگر بخواهیم این اتفاق را ناشی از اسکلت فولادی ساختمان بدانیم، تفکر اشتباهی است.

در ضوابط طراحی و ساخت چه برای ساختمان‌های مسکونی، اداری تجاری و غیره تاکید شده‌است که درصورت انتخاب اسکلت فولادی، باید حتما در برابر حریق مقاوم سازی شوند. روش‌های گوناگونی برای این امر وجود دارد که در موضوع بحث این مقاله نیست.

راه حل چه بود؟

سوالی که به وجود می‌آید این است که آیا امکان مقاوم سازی پلاسکو بعد از گذشت سال‌ها از ساخت آن وجود داشت؟

بله، امکان ایمن سازی تمامی محیط‌ها وجود دارد، فقط بسته به شرایط روش آن متفاوت است. درمورد ساختمانی مانند پلاسکو استفاده از سیستم اعلام و اطفای حریق، نصب تجهیزات آتش نشانی، استفاده از پوشش‌های مقاوم دربرابر حریق برای دیوارها و ستون‌ها و ساختن دیوارهای حائل مقاوم در برابر حریق میان فضاها و اصطلاحا زون بندی آنها و در اطراف مخازن سوخت چه در زیر زمین و چه در طبقات (درصورت وجود) نه تنها تاب آوری ساختمان را افزایش می‌داد، بلکه می‌توانست از وقوع حریق گسترده و انفجار پیشگیری کرده و آن فاجعه را مهار کند.

سیستم اعلام حریق با تشخیص خطر در همان لحظات اولیه و حتی پیش از ایجاد شعله‌ و اعلام به کنترل پنل و نزدیک‌ترین ایستگاه آتش نشانی موجب می‌شد که عملیات اطفا در همان لحظات اول توسط نگهبان حاضر در ساختمان آغاز شده و در صورت گسترش احتمالی آتش، با عمل کردن سیستم بارنده (اسپرینکلر) و رسیدن به موقع تیم آتش‌نشانی از گسترش حریق و رخ دادن انفجار و خرابی جلوگیری به عمل آید.

استفاده از پوشش ضد حریق برای دیوارها و ستون‌ها به دلیل پف کردن این پوشش ها در مقابل حریق موجب کند شدن روند افزایش دمای مصالح و در نتیجه مقاومت طولانی‌تر آنها در مقابل حریق و فروریختگی خواهد شد.

دیوارهای حائل مقاوم در برابر حریق نیز با جدا کردن فضاها موجب عدم راه یافتن آتش از یک فضا به فضای دیگر شده و در نتیجه از گسترش حریق و فراگیر شدن و درنتیجه غیر قابل مهار شدن آن جلوگیری خواهد کرد.

بنابراین مشخص شد جلوگیری از چنین فاجعه‌ای چه برای پلاسکو و چه برای ساختمان‌های مشابه آن که کم هم نیستند، ممکن بوده و هست. لازمه‌ی چنین امری تنها ورود دستگاه‌های ذی‌ربط، آموزش و آگاهی دادن به کسبه و ایجاد فضایی موقت برای امرار معاش آنها و ایمن سازی ساختمان پلاسکو بود تا همه در کنار هم مانع از پدید آمدن چنین حادثه‌ی دردناکی شوند.

اما هدف از این مقاله تنها مرور یک واقعه‌ی دلخراش نبوده‌است. مسئله‌ی اصلی اینجاست که امروز که خبرها حاکی از سرپایی مجدد ساختمان پلاسکو است، آیا از اشتباه گذشته درس گرفته‌ایم؟ آیا در ساختمان جدید پلاسکو تمامی ضوابط ایمنی و آتش نشانی رعایت شده است؟ ساختمان‌های مشابه پلاسکو چطور؟ آیا برای آنها کاری کرده‌ایم؟